Çocuklarda Sık Kullanılan Psikiyatrik İlaçlar- Kullanım Alanları ve Olası Yan Etkileri

            Günümüzde artan bilimsel kanıtlar ve klinik tecrübelerimiz sonucunda çocuk ve ergenlerde görülen ruhsal sorunlarda ilaç kullanımımız artmaktadır.  Amerika Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından birçok psikiyatrik ilaç çocuk ve ergenlerde onay almış ve yaygın olarak kullanılabilmektedir. Bazı ilaçlar da onay almasa bile etkinliği birçok çalışmada gösterilmiş olması ve klinik tecrübelerimizden yola çıkarak kullanılabilmektedir. Klinik uygulamalarımızda depresif bozukluk, bipolar bozukluk, anksiyete bozuklukları, obsessif kompulsif bozukluk, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), tik bozukluğu gibi hastalıkların tedavisinde ilaçlar sıklıkla tercih edilmektedir. Otizm gibi yaygın gelişimsel bozukluklarda da bozukluğun ana belirtileri için olmasa bile bu bozukluklarda görülebilecek ek ruhsal sorunlara yönelik de ilaç tedavileri kullanılabilmektedir. Bu ilaçların etkinlik ve güvenilirlikleri birçok çalışmada gösterilmiş olmasına rağmen ilaçları olası yan etkileri, bunları kullanırken takip edilmesi ve dikkat edilmesi gereken parametreler ailelere detaylı şekilde anlatılmalıdır. Ve en önemli nokta da bu ilaçların sadece Çocuk ve Ergen Psikiyatri uzmanı önerisi ile kullanılıp ve kesilmesi gerekliliğidir. Bu makalede çocuk ergen gurubunda sık kullanılan ilaç grupları, bu ilaçların kullanım alanları ve sık görülebilen yan etkilerinden bahsetmeye çalışacağız.

ANTİPSİKOTİKLER

            Ortak özellikleri beyinde dopamin 2 reseptörlerini bloke etmek olan bu ilaç grubu çocuk ve ergenlerde birçok ruhsal bozuklukta kullanılabilmektedir. Çocuk ve ergenlerde en sık kullanılanları risperidon (risperdal, ricus vs.), aripiprazol (abilify, abizol vs.), ketiapin (ketya, seroquel vs.) ve olanzapindir (rexapin, zyrepxa vs.). FDA onaylı olarak şizofreni, bipolar bozukluk, otizmle ilgili irritabilite-sinirlilik, Tourette sendromu, davranış bozukluklarında kullanılabilmektedir. Bunlar dışında yıkıcı davranım bozuklukları, depresyon, obsesif kompulsif bozukluk, DEHB, yeme bozuklukları, anksiyete bozuklukları, travma sonrası stres bozuklukları, madde kullanım bozuklukları gibi birçok ruhsal hastalık tedavisinde de kullanılabilmektedirler.

            Bu ilaçların sık görülen yan etiklerinden birisi ekstrapiramidal yan etki dediğimiz hareket bozukluklarıdır. Bunlar ağrılı kas kasılmaları (distoni), huzursuz şekilde ayaklarda hareket ettirme isteğidir (akatizi). Bu yan etkilerin çözümü olarak doz değişimleri, bu yan etkiyi azaltıcı ilaçlar ya da ilaç değişimi yapılabilmektedir. Diğer yan etkiler sedasyon (uyku hali, sersemlik), kilo alımı, süt hormonu (prolaktin) yükselmesi, metabolik sorunlar görülebilmektedir. Bu sebeple hassas popülasyonda ilaç başlamadan ve takiplerde boy, kilo, kan basıncı, nabız gibi faktörlere ve düzenli aralıklarla da metabolik sorunlara yönelik (kan şekeri, kolesterol düzeyleri, karaciğer enzimleri gibi) kan tahlilleri yapılmalıdır.

            Bu ilaç grubunun kullanım süreleri hastalığa, şiddetine ve tedaviye alınan yanıta göre hekim tarafından belirlenmekte olup en az 6 ay süreli kullanımları uygun görülmektedir.

ANTİDEPRESANLAR

            Antideprasan grubu ilaçlar çocuk ve ergenlerde depresif bozukluk, anksiyete bozukluğu, yeme bozuklukları, DEHB ve enürezis başta olmak üzere çeşitli tanılarda kullanılabilmektedir. Bu alanda çocuk ve ergenlerde en çok kullanılan ilaç grubu seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSGİ) ve serotonin noradrenalin geri alım inhibitörleridir (SNGİ). Çocuk ve ergenlerde bu ilaçların depresyon, yaygın anksiyete bozukluğu, ayrılma anksiyetesi bozukluğu, sosyal anksiyete bozukluğu ve obsessif kompulsif bozuklukta etkinlikleri kanıtlanmıştır.

            Antidepresan ilaç olarak çocuk ve ergen grubunda en çok kullanılanları SSGİ olan sertralin (Lustral, Selectra vs.), fluoksetin (Prozac, Zedprex vs.) ve essitalopram (Cipralex, Citoles vs.)’ dır. SSGİ’ler genel ortak mekanizma olarak sinaptik aralıkta (sinir hücrelerinin iletişim noktası) serotonin artışına neden olarak etkilerini gösterirler. Genel etkileri kullanım başladıktan 2-3 hafta içinde ortaya çıkmaktadır. Yan etki profilleri genel olarak güvenli olan SSGİ’lerinin en yaygın yan etkileri baş dönmesi, baş ağrısı, bulantı, ishal, uyku hali veya uykusuzluk, titreme, terleme, canlı rüyalar, başlangıçta kaygılarda artış gibi belirtilerdir. Bu belirtiler genelde hafif olarak görülmekte ve ilaç kullanımı ile birlikte 1 hafta civarında azalıp geçmektedir. Çocuk ve ergenlerde SSGİ’ye bağlı görülebilen en sık yan etki olan gastrointestinal (mide-barsak) etkileri azaltmak için ilacı düşük dozda başlamak ve öğünle birlikte almak önemlidir.

            Antidepresanların kullanım süreleri hastalıktan hastalığa değişmektedir. Ama genel olarak doktor kontrolünde en az 6-9 ay civarı kullanılıp yine doktor kontrolünde azaltılarak kesilmeleri uygundur.

STİMÜLANLAR (UYARICILAR)

            Stimülanlar DEHB tedavisinde güvenli olduğu gösterilmiş, etkisinin hızlı başlaması ve etki gücünün de yüksekliği ile öne çıkan ilk tercih ilaç grubudur. Ülkemizde stimülan olarak metilfenidat maddesi mevcuttur. Metilfenidatın ülkemizde çeşitli formülasyonları bulunmaktadır. Bunlar 4 saat etkili Ritalin, 8 saat etkili Medikinet, 12 saat etkili Concerta-Konsenidat’tır. Bu ilaçların DEHB’li çocuk ve ergenlerde dikkatte %75, sınıf içi davranışlarda %90 ve bilişsel işlevlerde %50 iyileşme yaptığı gösterilmiştir. Bu grup ilaçların mazisi 1930’lu yıllara dayansa da rutin pratik hayatta kullanımı 1970’ler sonrası artış göstermiştir. Bu ilaçların tedavi edici mekanizması beyinde özelliklde de prefrontal korteks dediğimiz beynimizin düzenleyici, planlayıcı ve frenleyici merkezinde dopamin ve noradrenalin düzeylerini arttırmak üzerinedir. Bu tedavilerin yan etkilerine baktığımızda uykusuzluk, iştah azalması en sık görülenleridir. Bu yan etkiler zamanla, doz düzenlemesi yapılarak, ilaç kullanım saati değişimi yapılarak ya da ilaç değişimi yapılarak giderilebilmektedir. Bu ilaçlar kalp hastalığı olan grupta risk oluşturabileceğinden kardiyoloji muayenesi ve doktor onayı ile başlanmalıdır ve bu grupta düzenli aralıklarla kardiyolojik muayene gerektirmektedir.

ATOMOKSETİN

           Atomoksetin (Attex, Atominex, Strattera vs.) stimülan olmayan DEHB ilacı olarak onay almış bir ilaç türüdür. Etkisini DEHB’de problemli olduğu bilinen prefrontal korkteste noradrenalin ve dopamin düzeylerini arttırarak göstermektedir. Yan etkileri stimülan grubuna benzer nitelikte olup sık görülenleri baş ağrısı, karın ağrısı, bulantı ve iştah azalmasıdır. Bu yan etkiler doz ayarlamaları ile genelde zaman içinde azalmaktadır.

DUYGUDURUM DÜZENLEYİCİLER

           Duygudurum Düzenleyiciler çocuk ve ergen grubunda bipolar bozuklukta onay almış ilaçlardır. Ek olarak otizm, zihinsel yetersizliği olan çocuklarda yıkıcı davranım bozukluğunda da kullanılabilmektedir.  Bu grup içerisinde sıklıkla kullanılanları Lityum (Lithuril), Valproik asit (Depakin vs), Karbamazepin(Tegretol vs.)’dir. Bu ilaçlar başlanmadan önce çeşitli tahliller (karaciğer-böbrek-tiroid fonksiyonları, kan elektrolitleri, elektrokardiyografi gibi) yapılıp hastanın ilaç uygunluğunun değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu ilaçlarda yan etki olarak özellikle de başlangıç dönemlerinde uyku hali, iştah artışı, bulantı,  bilişsel fonksiyonlarda zayıflama, karaciğer enzim yükselmeler gibi durumlar görülebilmektedir. Bu ilaçları kullanan bireylerde düzenli aralıkla kan tahlilleri yapılması gerekmektedir.

           Çocuk ve ergen grubunda artan bilimsel çalışmalar ve klinik tecrübelerimiz sonucunda psikiyatrik sorunlarda ilaç kullanımı artmaktadır. Bu alanda ilaç tedavileri çok etkin olmasına rağmen kontrolsüz kullanımı, yan etkilerin düzenli aralıklarla takip edilmemesi ek medikal sorunlara neden olabilmektedir. Bu sebeple bu ilaç kullanımlarının takibi önem arz etmektedir. Çocuk ve ergen psikiyatri uzmanı tarafından  yan etki-etki takibi, doz ayarlaması ve ilaçların kesileceği dönemin iyi belirlenmesiyle bu tedavilerden daha etkin sonuçlar alınabilmektedir.

NOT: Bu makale sadece bilgilendirme amaçlı olup tedaviye yönlendirme amacı bulunmamaktadır. Detaylı bilgi ve tedavi düzenlemesi için mutlaka takip eden hekiminize başvurunuz.

Serkan KARADENİZ

Uzman Doktor Çocuk ve Ergen Psikiyatr