Otizm için Geliştirilmiş Görsel Destekler
Görsel Destekler Nedir ?
Otizm spektrum bozukluğunda görülen en belirgin özellikler sosyal etkileşim ve iletişimde güçlük, sınırlı ilgi alanı veya tekrarlayan davranışlardır. Görsel destekler ise, bu üç alanda etkili olarak kullanılabilmektedir. OSB'li birçok öğrenci görsel öğrenen
olarak tanımlanmakta yani, görsel olarak sunulan bilgileri daha iyi içselleştirmektedir. Böylece öğrenci, görsel işlemleme gücünü kullanarak işitsel işlemleme ve iletişim gibi güçlük çektiği alanlar üzerinde bağımsızlık kazanabilmektedir. OSB olan bireylerin yaşamında yaygın olarak kullanılan müdahale stratejilerinden biri olan görsel destekleri 2008’de Hume kısaca “Kişinin gün içerisinde bağımsızlığını sağlayan, görsel olarak sunulan araçlar.” olarak tanımlamıştır.
Birçok OSB’li birey günlük yaşamda çevresindekilerle iletişim kurarken sosyal ipuçlarının farkına varmakta ve anlamakta güçlük yaşayabilmektedir. Örneğin; sohbeti nasıl başlatacaklarını, sürdüreceklerini veya sınırları belli olmayan sosyal kurallarda nasıl davranacaklarını anlamakta güçlük yaşayabilmektedir. Görsel destekler ise OSB’li bireylerin sosyal becerileri öğrenme ve bağımsız olarak uygulama süreçlerinde en büyük destekleyicilerinden biridir.
OSB’li bireyler verilen yönergeleri anlama ve takip etme konusunda güçlük yaşayabilmektedir. Aynı zamanda dil ve iletişim becerilerinde görülen güçlüklerden dolayı isteklerini veya ihtiyaçlarını ifade edebilmekte de sınırlılıkları vardır. Görsel destekler ile birlikte uygun ve olumlu iletişim yolları yaratılmaktadır.
Aynı zamanda bazı OSB’li bireyler günlük rutinleri değiştiğinde veya daha önce deneyiminin olmadığı durumlarda endişeli olabilmekte veya bu durumla nasıl baş edebileceğini bilememektedir. Görsel destekler kullanılarak günlük rutinde meydana gelen değişikliklere karşı ön hazırlık yapılmakta ve daha öngörülebilir günlük akış planları sağlanmaktadır. Böylece meydana gelen kaygı azalmakta ve sosyal katılım gelişmektedir.
Görsel Destekler Nasıl Kullanılır ?
Her bireyin ihtiyaçları ve ilgileri birbirinden farklıdır. Görsel destekler, bireyselleştirilmiş öğrenme deneyimleri sunabilmek için bireysel ihtiyaçlar doğrultusunda mevcut hedeflere bakarak hazırlanmaktadır.
Görsel destekleri öğretme aşamasında basit ve açık yönergeler ile birlikte model olma, ipucu verme, ipucu silikleştirme ve pekiştirme süreçlerini dikkate almak oldukça önemlidir.
Görsel desteklerin öğretimi sürecinde desteklerin etkililiğini ölçmek ve değerlendirmek gerekmektedir. Öğrenci için etkili olan desteklere ölçme sonuçlarına bakılarak karar verilmektedir. Öğrenci görsel desteklere daha az ihtiyaç duydukça ipucu silikleştirme sürecine geçilmelidir.
Görsel destekleri geliştirirken dayanıklılık ve taşınabilirlik faktörlerini göz önünde bulundurmakta fayda vardır. Çünkü görsel destekler, gün boyunca OSB’li birey ile birlikte olacağından sık kullanıma, su ve yiyecek lekesi gibi hasarlara karşı dayanıklı olmalıdır. Aynı zamanda hareket kabiliyetini veya günlük yaşamındaki araçları kullanma yeteneğini kısıtlamaması da gerekmektedir.
Görsel desteklerin planlanması sürecinde OSB’li bireylerin takvim yaşına uygunluğu dikkate alınmalıdır. Öğrencinin takvim yaşına ve yaşadığı kültüre uygun olarak tasarlanan görsel destekler sosyal kabulü kolaylaştırmaktadır.
Görsel destekler öğrencilerin ihtiyaçları ve yeterlilikleri göz önüne alınarak planlanmaktadır. Öğrencilerin motor becerileri, dil ve iletişim becerileri yeterliliklerine bakılarak yardımcı teknolojilerden de yararlanılabilmektedir. Bu sayede az çaba ve yanıt ile daha erişilebilir öğrenme tasarımları sağlanabilmektedir.
First-Then Board (Önce - Sonra Tahtası)
Önce-Sonra Tahtası, OSB’li olan bireyin daha az tercih edilen bir görevi tamamladıktan sonra gerçekleşecek olan tercih ettiği bir nesnenin görsel temsillerini sunmaktadır. OSB'li bireylere yönergeleri takip etmede ve yeni becerileri öğrenmeyi öğrenmelerinde yardımcı olmaktadır. Onları sevmedikleri aktiviteleri yapmaya motive ederken ne zaman sevdikleri aktiviteleri yapabileceklerini açık bir şekilde göstermektedir. Çok adımlı yönergeleri ve etkinlikleri tamamlamak için gerekli olan dil becerilerinin temelini atmaktadır. Aynı zamanda daha karmaşık görsel sistemleri kullanmalarına öz hazırlık yapmaktadır.
Öğrencinin ilk olarak tamamlaması gereken görev belirlenir ("önce" kutusuna neyin gideceği) ve öğrencinin "önce" görevi bittiğinde hemen sahip olabileceği yani tercih edilen nesne veya etkinlik belirlenir ("sonra" kutusuna neyin gideceği). Bu tercih edilen nesne/etkinlik, öğrencinin yönergeyi takip etme olasılığını artırmak için yeterince motive edici olmalıdır.
Önce-Sonra Tahtasına, belirlenen etkinliği temsil eden görseller (örneğin, fotoğraflar, çizimler, yazılı kelimeler) konulur. Önce-Sonra Tahtası açık ve anlaşılır bir sözel yönerge ile öğrenciye tanıtılır. Örneğin, "Önce ayakkabıları giy, sonra sallan" denir. Görev boyunca öğrenci önce-sonra tahtasına ihtiyaç duyarsa tahta öğrencinin görüş hizasında tutulur. Bitirmeye çok az kaldığında "Bir ayakkabı daha, sonra sallan" denilir.
İlk görev tamamlandığında, tahtaya dikkat çekilir ve bakması istenir. Örneğin, "Ayakkabıları giymek bitti, şimdi sallan!" denilir. Ardından hemen tercih edilen, güçlendirici nesne veya etkinliğe erişim sağlanmalıdır. Önce görevi tamamlandıktan sonra istenilen nesne veya etkinliğe erişimin anında sağlanması OSB’li bireylerin önce-sonra tahtasının önemini ve sistemini kavraması için oldukça önemlidir. Aksi durumda ise, öğrenci bir dahaki sefere tahta kullanıldığında sisteme güvenmez ve kurala uymayabilir.
Önce-sonra tahtasını kullanırken problem davranışlar ortaya çıktığında, öğrenci "önce" görevini tamamlamaya fiziksel olarak yönlendirilmelidir. Hedef problem davranışlarla mücadele değil, görevin tamamlanmasıdır. Bu yüzden "önce" görevi tamamlandığında istenilen nesne veya etkinliğe erişim sağlanmalıdır. Problem davranışların ortaya çıkabileceği öngörülüyorsa Önce-Sonra Tahtasına öğrencinin genellikle istekli ve başarılı bir şekilde tamamladığı bir görev ile başlamakta fayda vardır. Eğer problem davranışların kontrolünde güçlük çekilirse bir uzmana danışılması gerekir.
Görsel Programlar (Visual Schedule)
Görsel programlar; takvimler, kontrol listeleri, etkinlik programları, grafik düzenleyiciler veya elektronik uygulamalar olarak sıralanabilir. Aynı zamanda saatler ve etkinlik süresini temsil eden destekler olarak da kullanılabilen zamanlayıcılardan destek alınabilir. Görsel programlar, öğrenciler için belirli
zaman aralıklarında davranışları izlemek için bireysel çizelgeler kullanarak uygulanan stratejilerdir.
Görsel programlar, OSB'li öğrencilere günlük rutinlerindeki belirsizlikleri ve tahmin edilemeyen durumları en aza indirerek yardımcı olmaktadır. Kısa süreli bellek problemlerinden kaynaklı baskıyı azaltarak duygusal düzenleme sağlamaktadır. Görsel programlar oluşturulurken fotoğraflar, çizgi çizimler, yazılı kelimeler kullanılır ve bazen bu destekler işitsel ipuçlarıyla birlikte gelebilir. Görsel programlar, hangi olayların gerçekleşeceğini, ne zaman gerçekleşeceğini, etkinliklerin sırasını ve
günlük rutinde gerçekleşecek herhangi bir değişikliği belirtmelidir. 2007’de Ganz; öğrencinin rutinini değiştirmenin, ona değişiklikle başa çıkmayı öğretmeye yardımcı olduğunu belirtmiştir. Eğer program günlük rutindek değişiklikleri yansıtırsa, öğrenci tipik bir günlük rutine değil, programa uymayı öğrenecektir.
Görsel programlar, etkinlik geçişlerinde güçlük yaşayan öğrencilerin işini kolaylaştırabilir. Öğrenci, Önce-Sonra Tahtası’nı kullanarak etkinliklerin sıralanma mantığını anladıktan sonra, gün boyunca gerçekleşecek etkinlikler için daha karmaşık bir program geliştirilmelidir. Görsel programdaki etkinliklerin görselleri belirlenerek programa yerleştirilmelidir. Tercih edilen etkinlikler ve tercih edilmeyen etkinlikler dengeli bir şekilde verilmeye çalışılmalıdır. Öğrenciler, etkinliğin tamamlandığını belirtmek için fiziksel olarak etkinlik materyallerini bir yerden başka bir yere taşıyabilir. Programın taşınabilir olması için dosya ya da tahta üzerinde veya kalıcı olan buzdolabı veya duvar da sabitlenmesi gerekmektedir. Örneğin, bitti kutusu ya da bitti cebi gibi bölümler tasarlanabilir. Böylece öğrenci kendi programını manipüle etme kontrolüne sahip olacaktır.
Etkinlik boyunca program öğrencinin görebileceği konumda olmalıdır. Etkinlik zamanı geldiğinde açık ve anlaşılır bir yönerge ile “Programa bak.” denilmelidir. Eğer öğrenci programa uymakta zorlanıyor ise fiziksel olarak yönlendirilmelidir. Öğrenci bağımsızlaştıkça ipucu kademeli olarak azaltılmalıdır.
Programa değişkenlik eklemek için bilinmeyen bir etkinliği temsil eden bir sembol görsel ("hata" veya "sürpriz etkinlik") eklenebilir. Bu beklenmeyen değişiklik süreci olumlu bir etkinlik veya sürprizle eşleştirilerek kademeli olarak öğretilebilir.
Öğrenci programı takip ettiğinde ve programdaki etkinliklere uygun geçişleri sağladığında, sözel pekiştireç ya da farklı pekiştireç türleri ile davranışın devamlılığı sağlanmalıdır.
Geçiş sürelerini belirgin hale getirmek için öğrencinin duyabileceği ve görebileceği bir zamanlayıcı kullanmak faydalı olacaktır.
Bireysel Görev Destekleri
OSB’li öğrenciler, görsel olarak net bir şekilde tasarlanan bireyselleştirilmiş görevleri daha çabuk içselleştirecektir. Bireyselleştirilmiş görev destekleri hazırlanırken görsel ve yazılı beceri analizleri öğrencinin özelliklerine uygun olarak tasarlanmalıdır. Öğrenci yetişkin desteği duymadan çoklu ardışık adımları bağımsız olarak tamamlamalıdır. Etkinliklere ve
günlük hayattaki görevlere dair görselleri kullanmak öğrencileri görevde tutmayı sağlayacaktır.
Görsel Sınırlar
OSB’li öğrenciler sınıf yapısını ve işleyişini anlamlandıramadığında sınıf uyumunda güçlük yaşayabilmekte ve problem davranışları sergileme olasılıkları artabilmektedir. Bu gibi durumlarda sınıfın fiziksel yapısının ve her etkinliğin işleyişinin net bir şekilde
belirtilmesi gerekmektedir. Net çizgilerle belirlenen görsel sınırlar (sınır bantları, halılar, etkinlik köşeleri vb.) ve sınıftaki mobilyaların düzeni OSB’li öğrencilere rehberlik edecektir. Böylece görsel destekler, sınıf rutinlerini ve sosyal beklentileri somutlaştırmakta ve OSB’li öğrencilerin daha kolay uyum sağlamalarına yardımcı olmaktadır.
Örneğin, bir etkinlik içinde bahçede nerede durulması gerektiğini belirlemek için bir "dur" işaretinin olduğu görsel desteği kullanmak süreci kolaylaştıracaktır. Aynı zamanda etkinliğin süresini ve etkinliğin kaç kez yapılacağını göstermek için kullanılabilir. Örneğin, bilgisayarda oyun oynama zamanı olmadığında "kullanılamaz" görsel desteği kullanılabilir.
Bir etkinlik veya görev için daha zaman varsa, "bekle" görsel desteği zamanlayıcı ile eşleştirilerek kullanılmalıdır.
Sınır belirleme ve zamanlayıcı görsel destekleri, daha belirgin, tanımlanmış, kısa süreli olan durumlarda
öğretilmeye başlanmalıdır. Öğrenci bu görsel destekleri daha iyi anladıkça, daha uzun vadeli etkinliklere ve daha soyut değişkenlere doğru kademeli olarak geçiş sağlanmalıdır.
Sınırlı kullanım: Nesnenin veya etkinliğin kaç kez veya ne kadar süreyle kullanılabilir olduğuna karar verilir ve bu durum görsel olarak belirtilir. Örneğin, bir gün içinde yenilebilir 2 adet muz buzdolabına konulur. Öğrenci nesne veya etkinliği kullandıktan veya tamamladıktan sonra, görsel desteği kullanarak öğrenciye değişiklik gösterilir. Örneğin, muzlardan biri çizilir veya kaldırılır. Nesne artık mevcut değilse, görsel kullanarak bu gösterilir. Örneğin, muzların tamamı kullanıldıktan sonra buzdolabında başka muz resmi olmadığı gösterilir.
Bekleme: Öğrencinin istediği bir nesne veya etkinliği almadan önce, çok kısa bir süre için "bekle" görsel desteği kullanılır. Bu görsel desteğin kullanımı, bir zamanlayıcı ile eşleştirilerek öğretilebilir.
Öğrenciden "bekle" kartını istediği nesne veya etkinlik için takas etmesi istenir. Örneğin, öğrenci atıştırmak istediğinde, "bekle" kartı verilir, zamanlayıcı 10 saniye için ayarlanır ve öğrencinin beklemesi ve "bekle" kartını atıştırma ile takas etmesi istenir. Ardından öğrencinin bekleme ve takas etme davranışı pekiştirilir.
Problem Davranışlar Ortaya Çıkarsa Ne Yapmalı?
Problem davranışların ortaya çıkabilme ihtimali varsa, değişkenler daha az zorlu durumlar ile değiştirilir veya basit beklentilerle başlanır.
Problem davranışlar ortaya çıktığında, belirlenen değişkenlerde tutarlı olunmalıdır. Odağın problem davranışlarla mücadele olmadığının farkında olarak değişkenlerin öğrenci tarafından uygulanan yönlerinin pekiştirilmesi gerekmektedir.
Görsel destekleri kullanmak, öğrencinizin sizlerle birlikte günlük etkinliklerde olumlu bir şekilde iletişim kurmasına ve yönetmesine yardımcı olacaktır.
KAYNAKÇA
Rutherford, M., Baxter, J., Grayson, Z., Johnston, L. ve O'Hare, A. (2020). Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için evde ve toplumda görsel destekler: Kapsamlı bir inceleme. Otizm , 24 (2), 447-469.
McCorkle, S. L. (2012). Visual Strategies for Students with Autism Spectrum Disorders. LC Journal of Special Education, 6(1), Article 4. https://digitalshowcase.lynchburg.edu/lc-journal-of-special-education/vol6/iss1/ 4
Loring, W., & Hamilton, M. (2011). Visual Supports for Individuals with Autism
Spectrum Disorders. Retrieved from https://www.autismspeaks.org/sites/default/files/2018-08/Visual%20Supports%
MELİSA DURMUŞ
ÖZEL EĞİTİM ÖĞRETMENİ
Comments